ભારતમાં છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં CNG કારોની લોકપ્રિયતા અત્યંત ઝડપથી વધી રહી છે. ઇંધણના વધતા ભાવ વચ્ચે લોકો એવી કાર પસંદ કરી રહ્યા છે જે માઇલેજ વધુ આપે, મેઈન્ટેનન્સ ઓછું હોય અને પર્યાવરણને ઓછું નુકસાન પહોંચાડે. આ ત્રણેય બાબતોમાં CNG કારોએ પોતાનું સ્થાન મજબૂત બનાવ્યું છે.
પરંતુ જ્યારે તમે CNG ભરાવવા જાઓ છો, ત્યારે એક રસપ્રદ બાબત થાય છે — પંપ એટેન્ડન્ટ હંમેશા ડ્રાઈવર અને મુસાફરોને કારમાંથી ઉતરવા કહે છે.
એ પછી પ્રશ્ન ઉભો થાય છે: “શું ખરેખર એ જરૂરી છે?”
ચાલો જાણીએ આ સલામતીના નિયમ પાછળના વૈજ્ઞાનિક કારણો, કાયદાકીય નિયમો, ટેક્નિકલ બાબતો અને અન્ય ઉપયોગી જાણકારી.
🚗 CNG શું છે અને તે કેવી રીતે કાર્ય કરે છે?
CNG (Compressed Natural Gas) એટલે કે સંકુચિત પ્રાકૃતિક વાયુ — એક સ્વચ્છ, પર્યાવરણને અનુકૂળ અને ઓછી કિંમતનું ઇંધણ. તે મુખ્યત્વે મિથેન (CH₄) ગેસથી બનેલું હોય છે.
- દબાણ: CNG ને આશરે 200 થી 250 બાર સુધીના દબાણે ટાંકીમાં ભરી શકાય છે.
- Energy Efficiency: પેટ્રોલ કરતાં આશરે 40% સસ્તું અને 30% વધુ માઇલેજ આપે છે.
- Emissions: કાર્બન ડાયોક્સાઈડ ઉત્સર્જન 25% ઓછું કરે છે.
🔥 CNG ભરાવતી વખતે ઉતરવું કેમ જરૂરી છે?
CNG પંપ પર કારમાંથી ઉતરવાનું મુખ્ય કારણ છે સલામતી. ચાલો, એક પછી એક કારણ સમજી લઈએ:
1️⃣ ઉચ્ચ દબાણનું જોખમ
CNGને ખૂબ જ ઊંચા દબાણે (200-250 બાર) ભરવામાં આવે છે.
આટલા દબાણે જો ટાંકી, નોઝલ કે પાઈપમાંથી થોડું પણ લીકેજ થાય તો —
એક નાનો ચીકો પણ મોટા વિસ્ફોટનું કારણ બની શકે છે.
➡️ ઉદાહરણ તરીકે, જો 0.1% પણ ગેસ લીક થાય અને આસપાસના વાતાવરણમાં ઘર્ષણથી સ્પાર્ક બને — તો તાત્કાલિક આગ લાગવાની શક્યતા રહે છે.
કારની અંદર રહેલા લોકો માટે એ સ્થિતિ જીવલેણ બની શકે છે.
2️⃣ ઈમરજન્સી એક્ઝિટની તક
જો ગેસ લીકેજ થાય, તો કારની અંદર બેઠેલા લોકોને તરત બહાર નીકળવાની તક નહીં મળે.
બહાર રહેવાથી તમે તરત જ દોડી શકો, દૂર જઈ શકો, અને તમારી સુરક્ષા જાળવી શકો.
3️⃣ ઇલેક્ટ્રિકલ સ્પાર્ક અને સ્ટેટિક ચાર્જનો ખતરો
CNG ભરાવતી વખતે નોઝલને મેટલ કપલિંગમાં ફિટ કરવામાં આવે છે.
આ સમયે ઘર્ષણથી સ્ટેટિક ઇલેક્ટ્રિસિટી ઉત્પન્ન થઈ શકે છે.
જો કારની અંદર મુસાફર ઇલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણ (જેમ કે મોબાઈલ) વાપરી રહ્યા હોય, તો પણ સ્પાર્કની સંભાવના રહે છે.
એક નાની ચિંગારી પણ CNG વાયુ સાથે પ્રતિક્રિયા કરીને વિસ્ફોટ કરી શકે છે.
4️⃣ ગેસની ગંધ અને માનવીય આરોગ્ય
CNG પોતે ગંધહીન હોય છે, પણ તેમાં મેથાનોથિયોલ નામનો સંયોજન ઉમેરવામાં આવે છે જેથી ગંધથી લીકેજની ઓળખ થઈ શકે.
આ ગંધ કેટલાક લોકોને —
- માથાનો દુખાવો,
- ઉબકા,
- ચક્કર,
- અથવા એલર્જી જેવી તકલીફ આપી શકે છે.
આથી, બહાર ઉતરવાથી તમે આ સમસ્યાઓથી બચી શકો છો.
5️⃣ ઓવરફિલિંગનું જોખમ
CNG ભરતી વખતે જો ટાંકી વધુ ભરાઈ જાય, તો આંતરિક દબાણ અત્યંત વધી શકે છે.
આ દબાણ ટાંકીની ક્ષમતા કરતાં વધારે થઈ જાય તો ટાંકી ફાટવાનો ખતરો રહે છે.
બહાર ઊભા રહેવાથી તમે CNG મીટર અને દબાણનું સ્તર જોતા રહી શકો છો.
6️⃣ મિકેનિકલ ફિટિંગ અને લીકેજ જોખમ
ઘણી વખત લોકો બાહ્ય મિકેનિક પાસેથી CNG કિટ ફિટ કરાવે છે, જે કંપનીની ધોરણો અનુસાર નથી.
આવી કીટમાં પાઈપ અથવા વાલ્વમાં ખામી રહી શકે છે.
જો નોઝલ લગાવતી વખતે એ ફિટિંગમાંથી ગેસ લીક થાય તો અકસ્માત શક્ય છે.
તે માટે પંપ કર્મચારીઓ હંમેશા મુસાફરોને ઉતારવાનું કહે છે.
⚙️ CNG કાર સલામતી મેટ્રિક્સ (Safety Matrix)
| સલામતી પાસું | જોખમ સ્તર | કારણ | સાવચેતી પગલાં |
|---|---|---|---|
| દબાણ (Pressure) | ⚠️ ઊંચું | 200-250 બાર | ટાંકી ચેક કરાવો દર 3 વર્ષે |
| લીકેજ | ⚠️ મધ્યમ | પાઈપ અથવા વાલ્વ ખામી | RTO દ્વારા માન્ય કીટ ફિટિંગ |
| સ્પાર્ક | ⚠️ ઊંચું | ઘર્ષણ અથવા ઇલેક્ટ્રિક ઉપકરણ | ફોન અને ઉપકરણો બંધ રાખો |
| માનવીય ગંધ પ્રતિક્રિયા | 🟢 ઓછું | મેથાનોથિયોલ સંયોજન | બહાર ઊભા રહો |
| ઓવરફિલિંગ | ⚠️ મધ્યમ | ટાંકીની ક્ષમતા કરતાં વધારે ગેસ | મીટર પર નજર રાખો |
🧯 સલામતી નિયમો અને સરકારના ધોરણો
ભારતમાં CNG સ્ટેશન અને વાહન માટે **પેટ્રોલિયમ એન્ડ એક્સપ્લોસિવ સેફ્ટી ઓર્ગેનાઈઝેશન (PESO)**ના નિયમો લાગુ પડે છે.
તે મુજબ:
- ગેસ ભરાવતી વખતે તમામ મુસાફરોને વાહનથી બહાર રહેવું ફરજિયાત છે.
- મોબાઈલ વાપરવો, ધુમ્રપાન કરવું કે લાઇટર વાપરવો મનાઈ છે.
- કારની ઇગ્નીશન બંધ રાખવી જરૂરી છે.
DGCAની જેમ PESO પણ સલામતીના ધોરણોનું કડક પાલન સુનિશ્ચિત કરે છે.
🧠 ટેક્નિકલ રીતે શું થાય છે જ્યારે CNG ભરાય છે?
જ્યારે નોઝલ ટાંકી સાથે જોડાય છે ત્યારે ગેસ ઉચ્ચ દબાણે પ્રવેશે છે.
આ દરમિયાન તાપમાન વધે છે, એટલે કે —
- દબાણ વધવાથી ગેસ ગરમ થાય છે.
- ભરાયા પછી થોડા મિનિટોમાં તે ઠંડુ થઈને સંતુલિત દબાણમાં આવે છે.
જો તમે કારની અંદર રહો છો, તો આ તાપમાન પરિવર્તનનું દબાણ વિન્ડોઝ કે ડોર સીલિંગ પર અસર કરી શકે છે.
📊 CNG કાર સામે પેટ્રોલ કાર તુલનાત્મક ચાર્ટ
| માપદંડ | CNG કાર | પેટ્રોલ કાર |
|---|---|---|
| ઇંધણ ખર્ચ | ₹80/kg (અંદાજે) | ₹110/L |
| માઇલેજ | 28-32 km/kg | 16-20 km/L |
| ઉત્સર્જન | 25% ઓછું CO₂ | વધુ કાર્બન ઉત્સર્જન |
| સલામતી જોખમ | દબાણ સંબંધિત | ઇંધણ લિકેજ જોખમ |
| મેઈન્ટેનન્સ | થોડું વધારે | મધ્યમ |
🧩 CNG કારોના ઈતિહાસ પર એક નજર
- 2001: દિલ્હીમાં CNG બસો અને ટેક્સી ફરજિયાત થયા.
- 2010: મારુતિ સુઝુકીએ ફેક્ટરી-ફિટેડ CNG કાર લોન્ચ કરી — Alto, WagonR, Eeco.
- 2020 પછી: ટાટા, હ્યુન્ડાઈ, હોન્ડા, કિયા જેવી કંપનીઓએ પણ CNG મોડલ્સ રજૂ કર્યા.
- 2025: ભારતમાં 6,000થી વધુ CNG સ્ટેશનો છે અને દર મહિને નવા ખુલતા જાય છે.
🛠️ CNG કાર રાખો તો આ બાબતો યાદ રાખો
- દર 3 વર્ષે ટાંકીનું હાઈડ્રોસ્ટેટિક ટેસ્ટ કરાવો.
- ફિટિંગ, વાલ્વ અને પાઈપની તપાસ કરો.
- રાત્રીમાં અથવા બંધ જગ્યાએ CNG ન ભરાવો.
- માત્ર PESO લાઈસન્સ ધરાવતા પંપ પર જ ભરાવો.
- હંમેશા કારની ઇગ્નીશન બંધ રાખો.
💬 ટેક એક્સપર્ટ શું કહે છે?
ટેક અને ઓટો એક્સપર્ટ્સ કહે છે કે CNG ટેકનોલોજી સંપૂર્ણ રીતે સુરક્ષિત છે —
જો યુઝર નિયમોનું પાલન કરે તો.
કારમાં બેઠા રહેવાથી કોઈ અકસ્માતના સમયે બચવાની તક ઘટી જાય છે.
તેથી, સલામતી માટે ઉતરવું એ માત્ર નિયમ નથી —
પણ બુદ્ધિશાળી પસંદગી છે.
📈 CNG કાર સેફ્ટી ફેક્ટ ચાર્ટ (2025)
| ઘટક | જોખમ (%) | સુરક્ષા સુધારણા (%) |
|---|---|---|
| દબાણ વિસ્ફોટ | 2.5 | 97.5 |
| લીકેજ જોખમ | 3.0 | 96.0 |
| સ્પાર્ક ફાયર | 1.0 | 99.0 |
| માનવીય ભૂલ | 10.0 | 90.0 |
| સિસ્ટમ ફેલ્યર | 0.5 | 99.5 |
📘 નિષ્કર્ષ (Conclusion)
CNG કાર પર્યાવરણ માટે શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ છે, પરંતુ સલામતી સાથે સમાધાન ક્યારેય ન કરવું.
કારમાંથી ઉતરવું એ નાની બાબત લાગે છે, પણ તે તમારા અને અન્યના જીવન માટે સુરક્ષિત પગલું છે.
એટલા માટે, જ્યારે પણ તમે CNG ભરાવો —
👉 કારની ઇગ્નીશન બંધ કરો
👉 બધા મુસાફરો ઉતરો
👉 અને પંપ કર્મચારીઓને તેમની પ્રક્રિયા સલામતીપૂર્વક કરવા દો.
📜 નોંધ (Note):
આ લેખ માહિતી માટે તૈયાર કરાયો છે. તમામ સલામતી પગલાંનું પાલન કરવું ફરજિયાત છે.
CNG ભરાવતી વખતે હંમેશા અધિકૃત અને લાઈસન્સ ધરાવતા સ્ટેશનનો જ ઉપયોગ કરો.
આ લેખનો હેતુ જાગૃતિ વધારવાનો છે, કોઈ બ્રાન્ડ કે એજન્સીનો પ્રચાર કરવાનો નથી.
