1947ના સમયમાં ભારત સ્વતંત્ર થવાના કગાર પર હતું. આખા દેશમાં આનંદનું વાતાવરણ હતું, પરંતુ કૉંગ્રેસની અંદર એક મોટો સવાલ ઉભો થયો — આઝાદ ભારતનો પહેલો વડાપ્રધાન કોણ બનશે?
આ પ્રશ્ન ફક્ત રાજકીય નહોતો, પરંતુ ઈતિહાસની દિશા નક્કી કરનાર હતો.
દો વ્યક્તિઓ વચ્ચે ચર્ચા હતી — સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ અને પંડિત જવાહરલાલ નહેરુ.
બન્ને મહાત્મા ગાંધીના સહયોગી હતા, પરંતુ સ્વભાવ અને વિચારધારા સંપૂર્ણપણે જુદી.
- પટેલ હતા વ્યવહારવાદી, કડક, નિર્ણયક્ષમ.
- નહેરુ હતા આધુનિક, વિચારશીલ અને આંતરરાષ્ટ્રીય દૃષ્ટિકોણ ધરાવતા.
અને આ વિવાદના કેન્દ્રમાં હતા — મહાત્મા ગાંધી.
🌿 ગાંધીજી અને પટેલ: બે દ્રષ્ટિકોણ, એક રાષ્ટ્રભાવના
સરદાર પટેલને ગાંધીજીએ “મારો લોખંડી માણસ” કહીને સંબોધ્યા હતા.
તેમણે બારડોલી સત્યાગ્રહમાં ખેડૂતોને જીત અપાવી હતી.
ગાંધીજી પણ તેમનો દ્રઢપણે સન્માન કરતા હતા, પણ રાજકીય રીતે નહેરુ તરફ વધારે ઝુકાવ ધરાવતા હતા.
આનું મુખ્ય કારણ હતું — વિચારોનો ભેદ.
| મુદ્દો | સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ | જવાહરલાલ નહેરુ |
|---|---|---|
| વિચારધારા | રાષ્ટ્રીયતા, વાસ્તવવાદ | સમાજવાદ, આધુનિકતા |
| નેતૃત્વ શૈલી | કડક, પ્રશાસકીય | આદર્શવાદી, કરિશ્માઈ |
| વિદેશ નીતિ | બ્રિટિશ શૈલીના વિરોધી | પશ્ચિમી વિચારધારા તરફ ઝુકાવ |
| સંબંધો | કડક અને સ્પષ્ટ | સૌમ્ય પરંતુ રાજનૈતિક |
| પ્રાથમિકતા | આંતરિક એકતા અને પ્રશાસન | આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠા અને વિકાસ |
🧱 ગાંધીજીનો ભય — મુસ્લિમો સાથેના સંબંધોમાં તણાવ?
મહાત્મા ગાંધીની સૌથી મોટી ચિંતા હતી — રાષ્ટ્રીય એકતા અને ધાર્મિક સમરસતા.
પટેલની છબી કડક અને સીધી હતી. અનેક પ્રસંગે તેમણે ખુલ્લેઆમ મુસ્લિમ લીગની ટીકા કરી હતી, જેના કારણે તેમની “એન્ટી-મુસ્લિમ” છબી ઉભી થઈ.
ઉદાહરણ તરીકે, 1946માં પટેલે કહ્યું હતું:
“જો મુસ્લિમ લીગ અલગ પાકિસ્તાન માંગે છે, તો તેમને ચંદ્ર મેળવવા જેવું સ્વપ્ન છે.”
ગાંધીજીને લાગતું હતું કે આવા નિવેદનો મુસ્લિમો સાથેના સંવાદને નબળો પાડશે.
તેમણે નહેરુને વધુ સેક્યુલર અને સહનશીલ તરીકે જોયા.
📜 કોંગ્રેસ અધ્યક્ષપદની ચૂંટણી: એક રાજકીય નાટક
આઝાદી પહેલાં કૉંગ્રેસ અધ્યક્ષ જે બનતો, એ જ વચગાળાના વડાપ્રધાન પદ માટે યોગ્ય માનવામાં આવતો.
1946માં અધ્યક્ષપદ માટે 15 પ્રાંતીય કૉંગ્રેસ સમિતિઓમાંથી 12એ સરદાર પટેલનું નામ આપ્યું.
નહેરુને એકપણ રાજ્ય સમિતિએ નામ આપ્યું નહોતું.
પરંતુ અંતિમ નિર્ણય ગાંધીજીના હાથમાં હતો.
ગાંધીજીએ કહ્યું:
“જવાહરલાલ બીજું સ્થાન સ્વીકારશે નહીં.”
તેમણે પટેલને પોતાનું નામ પાછું ખેંચવા કહ્યું —
અને સરદાર, ગાંધીના આદેશના વફાદાર હોવાને કારણે, એક શબ્દ વિના સંમતિ આપી.
💬 મૌલાના અબુલ કલામ આઝાદનો સ્વીકાર
મૌલાના આઝાદે પોતાની આત્મકથા India Wins Freedom માં લખ્યું છે:
“મેં નહેરુને સમર્થન આપી હિમાલય જેટલી મોટી ભૂલ કરી. જો સરદાર પટેલ વડાપ્રધાન બન્યા હોત, તો ભારતની આંતરિક એકતા વધુ મજબૂત હોત.”
આ ઉલ્લેખ એ સમયના વાસ્તવિક રાજકીય હિસાબો બતાવે છે —
નહેરુ પાસે કરિશ્મા હતું, પણ પટેલ પાસે કડક નીતિ અને દૃઢતા.
🏛️ વડાપ્રધાન તરીકે જો પટેલ બન્યા હોત તો?
ઈતિહાસકારોના મતે, જો સરદાર પટેલ ભારતના વડાપ્રધાન બન્યા હોત, તો નીચેના ફેરફાર શક્ય હતા:
| ક્ષેત્ર | નહેરુની દિશા | પટેલના નેતૃત્વ હેઠળ શક્ય દિશા |
|---|---|---|
| આર્થિક નીતિ | સમાજવાદી, રાજ્ય નિયંત્રણ | ઉદ્યોગ અને ખાનગી ક્ષેત્રને પ્રોત્સાહન |
| વિદેશ નીતિ | નિરપેક્ષતા (Non-alignment) | પડોશી દેશો સામે કડક વલણ |
| પ્રશાસન | આધુનિક પરંતુ ધીમી ગતિ | કડક અને અમલવાદી |
| સુરક્ષા | નીતિ આધારિત | મજબૂત સેનાકીય દૃષ્ટિકોણ |
| ધાર્મિક નીતિ | સર્વધર્મ સમભાવ | રાષ્ટ્રીય એકતા પ્રાથમિક |
📉 ગાંધીજીના નિર્ણયના પરિણામો
ગાંધીજીનો નિર્ણય તાત્કાલિક રીતે રાજકીય રીતે યોગ્ય લાગ્યો હશે, પરંતુ લાંબા ગાળે ભારતની આંતરિક એકતા અને બ્યુરોક્રેટિક શિસ્ત માટે પડકારરૂપ સાબિત થયો.
પટેલ બાદમાં ગૃહમંત્રી બન્યા અને 562 રજવાડાઓને ભારત સાથે જોડવાનો ઐતિહાસિક કારનામો કર્યો —
પરંતુ વડાપ્રધાન તરીકે તેમનું નેતૃત્વ કદી સાકાર ન થયું.
🕯️ ગાંધી-પટેલ સંબંધ: પ્રેમ, માન અને મતભેદ
ગાંધી અને પટેલ વચ્ચે વ્યક્તિગત દુશ્મનાવટ નહોતી.
બન્ને એકબીજાના વિના અધૂરા હતા —
પરંતુ રાજકીય દૃષ્ટિએ ગાંધીજીને લાગતું હતું કે નહેરુના વિચારોથી ભારત વિશ્વના મંચ પર વધુ સ્વીકાર પામશે.
પટેલે પણ ક્યારેય ગાંધીના નિર્ણયની જાહેરમાં ટીકા કરી નહોતી.
તેઓએ કહ્યું હતું:
“બાપુએ જે નક્કી કર્યું છે, તે જ મારું ધર્મ છે.”
📊 ઇતિહાસકારોની ટિપ્પણી
| ઇતિહાસકાર | મત |
|---|---|
| દુર્ગાદાસ (India: From Curzon to Nehru) | “ગાંધીજીએ ગ્લેમરસ નહેરુ માટે પોતાના વિશ્વાસુ સાથીનું બલિદાન આપ્યું.” |
| રાજમોહન ગાંધી | “પટેલના નામને 12 સમિતિઓએ સમર્થન આપ્યું, છતાં પણ નહેરુનું નામ આગળ આવ્યું.” |
| પેરી એન્ડરસન | “ગાંધીનો નિર્ણય આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ યોગ્ય હતો, પણ રાજકીય રીતે નહીં.” |
| એલ. કે. આડવાણી (ભૂતપૂર્વ ઉપપ્રધાન) | “જો પટેલ બન્યા હોત વડાપ્રધાન, તો ભારતની વિદેશ અને આંતરિક નીતિ વધુ દૃઢ હોત.” |
🧩 અંતિમ વિચાર
સરદાર પટેલ અને મહાત્મા ગાંધી —
બન્ને ભારતના પાયા છે, પરંતુ ઈતિહાસના એક નિર્ણયે તેમની ભૂમિકાઓને બદલાવી દીધી.
પટેલને વડાપ્રધાન બનવાનો હક મળ્યો નહોતો, પરંતુ ભારતની એકતાનું પ્રતિક તેઓ બની ગયા.
ગાંધીજીનો નિર્ણય કદાચ ધાર્મિક સમરસતા અને આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠાને ધ્યાનમાં રાખીને હતો,
પરંતુ જો સરદાર વડાપ્રધાન બન્યા હોત,
તો કદાચ ભારત વધુ મજબૂત, પ્રશાસકીય રીતે સશક્ત અને સ્વનિર્ભર બની શક્યું હોત.
🇮🇳 નિષ્કર્ષ:
મહાત્મા ગાંધી અને સરદાર પટેલ વચ્ચે મતભેદ હતા, પણ હૃદયમાં બંને ભારત માટે એક જ સ્વપ્ન જોઈ રહ્યા હતા —
એક એકતાબંધ, સ્વતંત્ર અને શક્તિશાળી રાષ્ટ્ર.
