ગોલ્ડન બ્રિજના નામ પાછળનો ઈતિહાસ : અંકલેશ્વર–ભરૂચનો ‘સોનાનો પુલ’ કેવી રીતે બન્યો?

Bhavik Patel

Published on: 23 November 2025

ગોલ્ડન બ્રિજ—એક પુલથી વધુ, 164 વર્ષનું ઈતિહાસ

નર્મદા નદી ભારતના પશ્ચિમ ભાગની સૌથી મહત્ત્વની નદીઓમાંની એક છે. તેના કાંઠે વસેલું ભરૂચ (પ્રાચીન સમયમાં ભૃગુકચ્છ) અને નજીકનું અંકલેશ્વર હંમેશાથી વેપાર અને સંસ્કૃતિના કેન્દ્ર રહ્યા છે. 19મી સદી દરમિયાન બ્રિટિશ શાસનમાં ગુજરાતનું વ્યૂહાત્મક અને વહીવટી મહત્વ વધતું જતા, નર્મદાને સલામત રીતે પાર કરવાનો પ્રશ્ન અત્યંત અગત્યનો બન્યો.

આ જ સમયે જન્મ લીધો —
ગોલ્ડન બ્રિજ, જેને ગુજરાતી લોકો પ્રેમથી “સોનાનો પુલ” તરીકે ઓળખે છે.
પરંતુ શું સાચે જ ગોલ્ડથી બનાવાયો હતો?
શું તેમાં સોનું વપરાયું હતું?
કે પછી તેમાં થયેલો ખર્ચ એટલો મોટો હતો કે લોકો એને સોનાનો પુલ કહેવા લાગ્યા?

આ પ્રશ્નોનો જવાબ ઘણા રસપ્રદ ઐતિહાસિક તથ્યોમાં છુપાયેલો છે.

ચાલો, હવે 1860 થી 2025 સુધીની 164 વર્ષની આખી સફર ખૂબ રસપ્રદ અને વિસ્તૃત રીતે જાણી લઈએ.

ભાગ 1 : નર્મદા પર પુલની જરૂર કેમ પડી? (Pre-bridge Era)

વ્યાપારનું કેન્દ્ર — ભરૂચ

ભરૂચ પ્રાચીન સમયમાં રોમન, ગ્રીક અને ઈજિપ્તીયન વેપારીઓ સાથે જોડાયેલું પોર્ટ શહેર હતું.
બ્રિટિશ શાસનમાં પણ તેનું સ્થાન મહત્વપૂર્ણ હતું —

ભાગ 2 : પુલની કલ્પના થી શરુઆત (1860–1863)

1860 : પહેલું આયોજન

ઈ.સ. 1860માં બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીના અધિકારીઓએ રેલવે સાથે મળીને પુલનું ડિઝાઈન તૈયાર કરવાનું શરૂ કર્યું.

આ માટે નિયુક્ત થયા —
Sir John Hawkshaw — બ્રિટનના પ્રખ્યાત સિવિલ એન્જિનિયર.

ડિઝાઇનની ખાસ વાતો

રિવેટેડ આયર્ન સ્ટ્રક્ચર (wrought iron)
14 ફૂટથી પણ ઓછું રેલવે ડેક
2-લેન જેટલું સપોર્ટિંગ આધાર
નર્મદાના જોરદાર પ્રવાહ અને કાદવને સહન કરવાના મજબૂત પાયા

ભાગ 3 : પહેલી વાર પૂરથી તબાહી (1863)

જુલાઈ 1863 — વિનાશક પૂર

નર્મદામાં એવો તોફાની પ્રવાહ આવ્યો કે પુલના છ ગાળા ખેંચાઈ ગયા.
આ પહેલા પુલના જીવનમાં મોટો આઘાત માનવામાં આવે છે.

તુરંત જ રિપેરિંગ શરૂ કરાઈ, અને તેના માટે મોટો ખર્ચ થયો.

Historical Damage Matrix (1860–1881)

વર્ષ	નુકસાન	નુકસાનનું કારણ	મરામત ખર્ચ (રૂ. અંદાજ)	ટિપ્પણી
1863	6 ગાળા	ભારે પૂર	8–10 લાખ	પહેલી મોટી રિપેર
1868	4 ગાળા	વિનાશક પૂર	6 લાખ	પુલનો અર્ધો ભાગ ફરી તૂટી ગયો
1871	સહાયક પુલ તૈયાર	સતત નુકસાન	12 લાખ	નવો સબ-બ્રિજ
1876	26 ગાળા	વિનાશક પૂર	46–50 લાખ	સૌથી મોટું નુકસાન
1877–1881	નવો પુલ	મજબૂત બંધાણ	3 કરોડ+	આ જ આગળનું Golden Bridge

ભાગ 4 : 1868નું પૂરે ફરી કરી નાંખ્યો નાશ

1868ના ઓગસ્ટમાં ફરીથી નર્મદામાં એવો ભયાનક પૂર આવ્યો કે ચાર ગાળાઓ ફરી તૂટી પડ્યા.
લોકો વચ્ચે ચર્ચા ચાલવા લાગી કે —
“નર્મદા પુલ બનવા દેતી જ નથી…”

પરંતુ વેપાર, રેલવે અને વહીવટ માટે પુલ અત્યંત જરૂરી હતો.

ભાગ 5 : 1871 — નવો સહાયક પુલ

મરામત કરતા કરતા સરકારને સમજાયું કે જૂનો પુલ નર્મદાના પ્રવાહને સહન કરવા પૂરતો મજબૂત નથી.
આથી 1871માં એક નવો સહાયક પુલ (side bridge) બનાવવામાં આવ્યો.

ભાગ 6 : 1876નું સૌથી મોટું પૂર

1876ના સપ્ટેમ્બરમાં આવી ગયેલું પૂર સૌથી ભયંકર ગણાય છે.
આ પૂરથી પુલના 26 ગાળા તૂટી પડ્યા.

પરિણામે, પુલ લગભગ અકાર્યકર્તા બની ગયો.

વેપાર અટકી જવાથી બ્રિટિશ શાસન માટે આ ગંભીર આર્થિક સમસ્યા બની.

આથી માત્ર રૂ. 1,50,000માં એક કમચલાઉ (temporary) પુલ બનાવવામાં આવ્યો.

ભાગ 7 : 1877–1881 — ગોલ્ડન બ્રિજનું જન્મ વર્ષ

7 ડિસેમ્બર 1877 — નવા પુલનું બાંધકામ શરૂ

આ વખતે સંપૂર્ણ રીતે નવી ડિઝાઇન તૈયાર થઈ.
નવો પુલ વિશેષ રીતે ભારે પૂર ઝીલવા બનેલો હતો.

સ્ટ્રક્ચર ફીચર્સ

સ્ટીલના રિવેટેડ જોડાણો
મજબૂત લોખંડના સ્તંભ
ઊંડા ફાઉન્ડેશન
રેલ ટ્રાફિક માટે ડેક
યુરોપમાંથી આયર્ન આયાત

મોટો ખર્ચ

નવી ગણતરી મુજબ
➡️ પુલનો કુલ ખર્ચ — રૂ. 3,07,50,000

આજના સમયમાં આ લગભગ ₹8,000–10,000 કરોડ જેટલું મૂલ્ય બને!

આટલો મોટો ખર્ચ જોઈને સ્થાનિક લોકોએ પુલને બોલવાનું શરૂ કર્યું —

“સોનાનો પુલ — Golden Bridge”

ભાગ 8 : પુલનું ઉદ્ઘાટન અને પછીનાં વર્ષો (1881–1935)

16 મે 1881 — ગોલ્ડન બ્રિજ પૂર્ણ

આ દિવસ ભરૂચ–અંકલેશ્વરનો ઈતિહાસ બદલી નાખવાનો દિવસ હતો.

1881–1910 : ભારે ટ્રાફિક અને પડકારો

રેલવે ટ્રાફિક
ગરબાડાનું વહન
વેપારની ગાડીઓ
નૌકાઓનું અવરજવર ઘટ્યું
પુલ પર સતત કંપનની અસર

1920–1930 : પુલ નબળો થવા લાગ્યો

સમય સાથે કાટ લાગવા લાગ્યો, રિવેટો ઢીલા પડવા લાગ્યા અને ડેક પર મરામત જરૂરી બની.

ભાગ 9 : ‘સિલ્વર જ્યુબિલી બ્રિજ’ અને ગોલ્ડન બ્રિજની ભૂમિકા (1935–1949)

1935માં નવો સિલ્વર જ્યુબિલી બ્રિજ ખુલતાં રેલવે ટ્રાફિક ત્યાં ખસેડાયો.
ત્યારે ગોલ્ડન બ્રિજ મોટર વાહનો માટે ખુલ્લો રહ્યો.

1943માં ટ્રાફિકની દિશા બદલાઈ

ઉપર-નીચી દિશા માટે નવી યોજના અમલમાં આવી.

1949માં મરામત માટે 84 લાખનું બજેટ

એ સમય માટે આ પણ ખૂબ મોટો ખર્ચ ગણાતો.

ભાગ 10 : દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ અને સ્ક્રેપ થવાનું જોખમ

યુદ્ધના સમયમાં લોખંડની કિંમત ખૂબ વધી ગઈ હતી.
બ્રિટિશ સરકારએ વિચાર્યું —
“જૂનો પુલ તોડી તેના લોખંડનો સ્ક્રેપ વેચી દઈએ.”

પરંતુ ભરૂચ અને અંકલેશ્વરના નાગરિકોએ 300 કરતાં વધુ બેઠકો, રજૂઆતો અને મીટિંગ કરી પુલ તોડવાનો નિર્ણય અટકાવ્યો.

આથી પુલ આજે આપણું ઐતિહાસિક વારસો છે.

ભાગ 11 : વર્તમાન સમય (2000–2025)

ટ્રાફિકનું બોજો

પુલ આજે પણ હળવા વાહનવ્યવહાર માટે વપરાય છે.
ભારે વાહનો માટે નવો બ્રિજ ઉપલબ્ધ છે.

પર્યટકો માટે આકર્ષણ

નર્મદા নদીના સુંદર દૃશ્યો
ફોટોગ્રાફી
ઐતિહાસિક વોક
વ્હેરિડેજ ટૂરિઝમ

ઈજનેરીનો ચમત્કાર

19મી સદીમાં બનેલી રિવેટેડ આયર્ન ટેકનિક આજેદિન સુધી ઉભી છે — એ જ તેનું મહત્ત્વ.

ગોલ્ડન બ્રિજનો 150+ વર્ષનો સમયરેખા ચાર્ટ

સમયગાળો	મુખ્ય ઘટના
1860	પુલની યોજના શરૂ
1863	પહેલી વાર 6 ગાળા તૂટી ગયા
1868	4 ગાળા ફરી ખંડિત
1871	સહાયક પુલ બાંધાયો
1876	26 ગાળાની તબાહી
1877–1881	ગોલ્ડન બ્રિજનું નિર્માણ
1881	પુલ ઉદ્ઘાટન
1935	સિલ્વર જ્યુબિલી બ્રિજ પૂર્ણ
1943	ટ્રાફિક દિશાનો ફેરફાર
1949	84 લાખની મરામત
1940s	પુલ સ્ક્રેપ થવાથી બચ્યો
2000–2025	વારસો તરીકે માન્યતા

ભાગ 12 : ગોલ્ડન બ્રિજનું નામ ‘ગોલ્ડન’ કેમ પડ્યું? — વાસ્તવિક કારણ

લોકોમાં બે માન્યતા છે —

(1) પુલ સોનાથી બન્યો હતો

❌ ખોટી માન્યતા
પુલ સોનાથી બનેલો નથી.

(2) પુલ પર એટલો ખર્ચ થયો કે લોકો કહેવા લાગ્યા — “સોનાનો પુલ”

✔️ સાચુ કારણ
19મી સદીમાં પૂર, રિપેરિંગ અને નવું બાંધકામ —
➡️ કુલ ખર્ચ લગભગ રૂ. 85,93,400
આ તે સમય માટે અતિ વિશાળ રકમ હતી.

એટલે જ લોકો કહેવા માંડ્યા —
“આ તો સોનાથી મોંઘો પુલ છે…!”
અને નામ પડી ગયું —

Golden Bridge — Sona no Pul

ભાગ 13 : ગોલ્ડન બ્રિજ—એક ઈજનેરી કોર્સ માટે અભ્યાસનો વિષય

આ પુલ આજે પણ નીચેના કારણોસર અભ્યાસનો વિષય છે—

Riveted Iron Bridge Technology
19મી સદીની Hydraulic Engineering
Flood Resistance Techniques
Early Railway Bridge Design
Structural Durability Analysis

ભારતમાં આવી લાંબા સમય સુધી ટકી રહેલી બ્રિટિશ સ્થાપત્યની રચનાઓ બહુ ઓછી છે.

ભાગ 14 : ભરૂચ–અંકલેશ્વરની ઓળખનો અંગ

બન્ને શહેરોમાં રોજિંદા જીવનમાં ગોલ્ડન બ્રિજ એક ભાવનાત્મક ભાગ છે.
ઘણા લોકો માટે —

બાળપણની યાદો
સાયકલથી પસાર થયા હોવાની સ્મૃતિ
પ્રથમ ટ્રેન મુસાફરી
નર્મદા ના કિનારે બેઠેલા ફોટા

અંકલેશ્વર–ભરૂચના લોકો કહે છે —
“ગોલ્ડન બ્રિજ હશે એટલે જ ભરૂચ રહેશે”

PART 15 : ગોલ્ડન બ્રિજનું ભવિષ્ય

રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા વારસો જળવાઈ રહે તે માટે પગલાં લેવાઈ રહ્યા છે.
ભવિષ્યમાં તેને

Heritage Bridge
Tourist Walkway
Cultural Zone
બનાવવાની ચર્ચાઓ ચાલી રહી છે.

નિષ્કર્ષ : ગોલ્ડન બ્રિજ—એક પુલ નહીં, ગુજરાતની ધમની

પુલોની વાત આવે ત્યારે આપણું ધ્યાન નવા, આધુનિક સ્થાપત્ય તરફ જાય છે.
પરંતુ ગોલ્ડન બ્રિજ એ એવો પુલ છે જે —

160+ વર્ષથી નર્મદાની શક્તિશાળી લહેરોને ઝીલતો રહ્યો છે
વેપાર, રેલવે અને સમાજને જોડતો રહ્યો
ગુજરાતને ઈતિહાસની અનમોલ ભેટ આપે છે

તેનું નામ “ગોલ્ડન બ્રિજ” કોઈ બનાવટી નામ નથી —
તે નામ પાછળ સદીઓનું સંઘર્ષ, ખર્ચ, પુનર્નિર્માણ અને માનવીય હિંમત છુપાયેલી છે.

NOTE :

આ લેખ વિવિધ ઐતિહાસિક સ્ત્રોતો, માંદગી રહિત રિફરન્સ અને પ્રાચીન દસ્તાવેજોમાંથી સંકલિત તથ્યોના આધારે લખવામાં આવ્યો છે. સંપાદન અને લેખન સંપૂર્ણ રીતે મૂળ છે અને કૉપિરાઇટને અનુરૂપ છે.