આજ-કાલ સોશિયલ મીડિયા (જેમ કે Instagram, YouTube, TikTok વગેરે) પર “રીલ્સ” (short videos) બનાવવું અને શેર કરવું ખૂબ જ લોકપ્રીય બની ગયું છે. ખાસ કરીને જાહેર સ્થળો — જેમાં પાર્ક, રોડ, બસ સ્ટેન્ડ, ટ્રેન સ્ટેશન, મેટ્રો પમેન્ટ, હાઈવે, શેરી, રોકડ વિસ્તાર, પ્રવાસન સ્થળો વગેરે સમાવિષ્ટ છે — એ સ્થળો પર યુઝર્સ પોતાનો ફોન કે કેમેરા લગાવીને વિડિઓ કે રીલ્સ બનાવતા જોવા મળે છે.
પરંતુ એવી કેટલીક પરિસ્થિતિઓ છે જ્યાં આવા શૂટિંગ-સ્પ્રેક્ટેક્ટ ઘાટકો બની શકે છે — જેમ કે ટ્રાફિક અટકી જાય, લોકોની ગતિમાં તકલીફ થાય, જાહેર અવરજવારમાં ભીડ સર્જાય, કોઇની ગોપનીયતા ભંગ થાય, સુરક્ષાના સંબંધિત વિષય ખતરનાક બનતાં હોય.
આ લેખમાં આપણે વિચારશું કે — ભારતમાં જાહેર સ્થળે રીલ્સ અથવા વીડિયો બનાવતા સમયે આધારભૂત નિયમો શું છે, કયા સ્થળોએ ખાસ પરવાનગી લેવી પડે છે, ખોટા રીતે શૂટિંગ કરવાથી શું જોખમ છે અને જેથી-જેથી તમારી પાસે માહિતી હોય તે પ્રમાણે સંભાળી શકો.
શૂટિંગ આવું છે: સામાન્ય સ્થિતિ
- તમે કોઈ પાર્કમાં બેઠા છો, મિત્રો સાથે ફિલ્મી મોમેન્ટ બનાવી રહ્યા છો, ફોન કેમેરા છોડ્યો છે અને રીલ રેકોર્ડ કરી રહ્યા છો.
- ટ્રેન/બસ સ્ટેન્ડ, રોડ કલાકાર/ટ્રાફિક વચ્ચે વિડિઓ બનાવવા ઉતર્યા છે.
- સરકારી ઇમારતની સામે, કોઈ ઐતિહાસિક સ્મારકની સામે, પ્રવાસન સ્થળ પર કે શેરીમાંથી લાઈવ-રીલ બનાવવામાં આવી રહી છે.
- પછી પ્રશ્ન થાય કે — “આ તો ગેરકાનૂની છે કે નહીં?” અથવા “પોલીસ આવી શકે છે?”
ઉપરોક્ત પરિસ્થિતિમાં નિયમો સમજવું મહત્વનું છે — કારણ કે માત્ર “નવી એક ટ્રેન્ડ” કહેવાતા શૂટિંગને કારણે કાનૂની જવાબદારી બની શકે છે.
કાનૂની મૂળભૂત મુદ્દાઓ
૧) જાહેર સ્થળે શૂટિંગ – ના લગે સંપૂર્ણતા
ભારતમાં સામાન્ય રીતે ખુલ્લા જાહેર સ્થળોમાં ફોટો કે વીડિયો બનાવવું અનુમતિ વગર પણ શક્ય છે — તેમ છતાં, કેટલીક “શરતો” તથા “પરિસ્થિતિઓ” છે. उदाहरण તરીકે —
- “સ્ટ્રીટ ફોટોગ્રાફી એ સામાન્ય રીતે કાયદેસર છે” તેવું કહેવામાં આવ્યું છે.
- પરંતુ જ્યારે તે શૂટિંગ નોંધપાત્ર રીતે અન્ય વ્યક્તિઓ માટે અસુવિધાજનક બને અથવા જાહેર વ્યવસ્થામાં ખલેલ પહોંચાડે અથવા વ્યક્તિગત ગોપનીયતા ઉલ્લંઘે ત્યારે સંજોગોમાં કાનૂની સમસ્યાઓ ઉભી થઈ શકે છે.
- સરકારી/સંવેદનશીલ સ્થળો, રેલવે સ્થળો, ઐતિહાસિક સ્મારકો, મ્યુસિયમ, restricted military/airport/નવી રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સંસ્થાઓ વગેરેમાં શૂટિંગ માટે નિર્ધારિત પરવાનગી જરૂરી છે.
૨) અનુમતિ-પ્રક્રિયા
જ્યારે શૂટિંગ કોમર્શિયલ હોય કે ખાસ સ્થળ (સાયટ) માટે હોય તો અનુમતિ લેવી જરૂરી બની જાય છે:
- ઐતિહાસિક/સમારક સ્થળો માટે રાષ્ટ્રીય/રાજ્ય સરકારની પરવાનગી જરૂરી છે.
- સરકારી માલીકીની જમીન કે ટ્રાન્સપોર્ટ સેવાઓ-સ્થળો (રેલવે, મેટ્રો, બસ સ્ટેન્ડ) માટે પણ અલગ అధికారીઓ પાસેથી સ્વીકૃતિ લેવી પડે છે.
- ઍપ્લિકેબલ તંત્રી કે મ્યુનિસિપલ/પોલિસ વિભાગની મંજૂરી વગર વીડિયો અથવા સામાજિક મીડિયા માટે કોઇ જગ્યા પર પ્રવૃત્તિ કરવી જોખમી બની શકે છે.
૩) ગુનાહિત કલમો અને જાહેર વ્યવસ્થાની ખલેલ
- Bharatiya Nyaya Sanhita (BNS) હેઠળ “જાહેર વ્યવસ્થાને ખલેલ પહોંચાડવી”, “અશાંતિ ફેલાવવી”, “ગોપનીયતા ઉલ્લંઘન” જેવી કાર્યવાહી ઉદભવી છે.
- દૂરભાષા કે અન્ય માધ્યમ દ્વારા કોઈ મિત્રરૂપી વ્યક્તિનું અંગત દ્રશ્ય કે પણ ગોપન રીતે રેકોર્ડ કરવું, અને પછી તે આપેલા વ્યક્તિની મંજૂરી વગર પબ્લિશ કરવું, તે “વોયોઇરિઝમ”, “ગુપ્ત સ્ક્રીનિંગ” કે “ગોપનીયતા ઉલ્લંઘન” બની શકે છે.
- એક જાહેર સ્થળે એવા વિડીયો બનાવવામાં આવે કે અકસ્માતરૂપે ટ્રાફિક અટકે, જાહેર અવરજવા અવઢવમાં આવે, ભીડ વધે, તો તે “પબ્લિક ન્યુઝન્સ” બની શકે છે.
૪) પોલીસની કાર્યવાહીની શક્યતા
- એવી પરિસ્થિતિમાં જ્યાં જાહેર વ્યવસ્થાની ખલેલ થાય છે, પોલીસ મંજૂરીવિના સ્થળે શૂટિંગ અટકાવી શકે છે અથવા અધિકારી વર્ગ દ્વારા કાર્યવાહી થઈ શકે છે.
- વધુમાં, પોલીસને ધાર્મિક/સંવેદનશીલ/સેન્ક્યૂરિટીના દેખિએ નિયત સ્થળોમાં ફોટોગ્રાફી/વિડિઓગ્રાફી પર પ્રતિબંધ મૂકવાનો અધિકાર છે. ઉદાહરણ તરીકે –
- તેથી, તમે રીલ બનાવી રહ્યા છે ત્યારે “કેવી સ્થિતિ?”, “ક્યાં?”, “કેનાં પર સ્થાન?”, “અનુમતિ છે કે નથી?” જેવા પ્રશનો સમજતા હોવું જરૂરી છે.
વિશેષ વિસ્તૃત નકશો – જગ્યાં અને પરવાનગી જરૂરી છે કે નહીં
ನ મુકતાં matrix દ્વારા સમજાવીએ:
| સ્થળ 종류 | સામાન્ય સ્થિતિ | પરવાનગીની જરૂર છે? | જોખમ / કાનૂની મુદ્દા | ઉદાહરણ સૂચનાઓ |
|---|---|---|---|---|
| સ્ક્વેર, પાર્ક, માર્ગ (ખુલ્લા જાહેર સ્થળ) | સાદું છે, લોકો માટે ખુલ્લું | સામાન્ય રીતે નહીં (પરંતુ નોંધજો) | ટ્રાફિક અટકે, ભીડ વધી જાય, જાતે અન્યની ગોપનીયતા ઉલ્લંઘાઈ જાય | શાંત રીતે, લોકોનું માર્ગ અટકળ ન કરે તેવી રીતે શૂટ કરો |
| ટ્રેન/બસ સ્ટેશન, મેટ્રો પ્લેટફોર્મ, રેલવેιδમ | વ્યવસ્થિત પરિવહન સ્થળો | હા — ઘણીવાર | ટ્રાફિક/ઝટકા/सુરક્ષા ખલેલ – પરવાનગી વગર અટકાવાની શક્યતા | સ્ટેશનમાં કેમેરા હોવા છતાં, ટ્રાફિક અટકાવશો નહીં, પરવાનગી લઈને કરો |
| ઐતિહાસિક સ્મારક, સંરક્ષિત મકાનmuseum | ખાસ રીતે સંરક્ષિત જગ્યાઓ | સુધારાશે – અનુમતિ આવશ્યક | જાહેરાત વગર શૂટિંગથી પ્રતિબંધ અથવા દંડ – પરિસ્થિતિ વધુ સંવેદનશીલ | “પી.ડબલ્યુ.ડી. (ASI) સ્મારક”માં શૂટિંગ પહેલાં અરજી કરો |
| કોર્ટ, પોલીસ સ્ટેશન, જેલ, સુરક્ષા સંસ્થા, એરપોર્ટ બેસ | રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા-સ્થળો | હંમેશા જરૂરી | પ્રવેશ/શૂટિંગ પર પ્રતિબંધ, પોલીસ કાર્યવાહી શક્ય | સ્થાનિકmore અધિકારી પાસેથી પુસ્તકી/લેખિત મંજૂરી લેવી |
| ખાનગી મિલકત (જેમ કે મોલ, હોટેલ, રેસ્ટોરન્ટ) | જાહેર માટે ખુલ્લી છતાં ખાનગી માલિકીની | હા — માલિકની મંજૂરી | માલિક ના પરવાનગી વગર શૂટિંગ – કાનૂની કાર્યવાહી | માલિકને પૂર્વ સૂચના આપો અને લેખિત મંજૂરી મેળવો |
“સામાન્ય રીતે જરૂરી ધ્યાનમાં લેવા જેવી બાબતો”
- ભીડ, ટ્રાફિક અવરોધ: વિડિઓ કે રીલ બનાવતાં સમયે જો વધુ લોકો ભીડ જેવી સ્થિતિ સર્જી રહ્યા હોય, વાહનો અટકી ગયા હોય, કોઇનું માર્ગ હટાવવાનો પ્રયત્ન થયો હોય — તો એ અટકવું કે મુલ્યાંકન કરવા જેવું છે.
- ગોપનીયતા-ઉલ્લંઘન: જો તમે કોઈ વ્યક્તિની સંવેદનશીલ સ્થિતિ, ગોપનીય પ્રવૃત્તિ કે ઇરાદે વિના-જાણ્યા રેકોર્ડ કરો છો, પછી એક તટસ્થ માણસ તરીકે એ વ્યક્તિનું “ગુપ્ત” દ્રશ્ય બની શકે છે — જેમાં કાનૂની સમસ્યા ઉભી થઈ શકે છે.
- વેપરલ અથવા હમલાવાર ફ્રેમિંગ: જો રીલ બનાવતી વખતે ‘પપડાવવું’, ‘પ્રેંક’ કે ‘એક્ટ’ જેવી પ્રવૃત્તિ થાય છે જે અન્ય લોકોને હેરાન કરે અથવા અંગત ગૌરવ/સન્માન ઉલ્લંઘે છે — તો દોષારોપણ થઈ શકે છે.
- કામર્શિયલ ઉપયોગ: જો તમે શૂટિંગ પછી તે રીલ-વિડિઓને કમર્શિયલ રીતે ઉપયોગમાં લાવવા જઈ રહ્યા છો, જાહેરાત કે બ્રાંડ માટે — ત્યારે ખાસ પરવાનગી-માલિક જવાબદાર બની શકે છે.
- ડુમીન અને ડ્રોન શૂટિંગ: ડ્રોન કે માસ મીડિયા શૂટિંગ માટે અલગ નિયમો હતા હોય શકે છે, ખાસ કરીને restricted હવા ઝોનમાં.
- સ્થાનિક નિયમો: દરેક રાજ્ય અને સ્થાનિક મ્યુનિસિપાલિટી દ્વારા અલગ શૂટિંગ માટેની ફી, પરવાનગી, નિયંત્રણ હોઈ શકે છે. મૂળમાં અનુમતિ લેવી સારી રીત છે.
FAQ (પ્રશ્ન અને જવાબ)
પ્રash્ન 1: શું જાહેર રસ્તા પર કોઈ પણ સમયે રીલ બનાવી શકાય?
જવાબ: સામાન્ય રીતે હા—પરંતુ જો શૂટિંગ એ એવો પ્રકાર છે કે ટ્રાફિક અટકે છે, ભીડ વધી જાય છે, અન્ય લોકોનું માર્ગ રોકાય છે કે કોઈને ગોપનીય રીતે રેકોર્ડ કરો છે — તે દરમિયાન કાનૂની સમસ્યા ઊભી થઈ શકે છે.
પ્રશ્ન 2: મને કોઇ વ્યક્તિનો રીલ બનાવવી છે જે રસ્તા ઉપર છે, શું હું કરી શકું?
જવાબ: જો વ્યક્તિ જાહેર સ્થળે છે અને સામાન્ય રીતે દેખાય છે, તો રેકોર્ડિંગ કરી શકો છો. પરંતુ જ્યારે તે વ્યક્તિ જાણે છે કે ઓ સન ખર્ચ છે — જેમ કે બદલાવાંની જગ્યા, શૌચાલય, ટ્રાન્સપોર્ટ બેસ વગેરે — તેણે “reasonable expectation of privacy” હોઈ શકે છે.
પ્રશ્ન 3: મોદી/ઉંડરગ્રાઉન્ડ મેટ્રો ટનલ/રેલવે પ્લેટફોર્મ જે “restrictied” કહેવાતા છે, ત્યાં લાગી રહેલી શૂટિંગ માટે શું કરવું?
જવાબ: આવા સ્થળો પર પ્રથમ વ્યક્તિએ સંબંધિત અધિકારી પાસેથી પરવાનગી લેવી જોઈએ. વિનાની પ્રવૃત્તિ વિરોધરૂપ હોઈ શકે છે અને કાનૂની કાર્યવાહી થશે.
પ્રશ્ન 4: હું માત્ર “મઝાખાત” રીલ બનું છું, ત્યારે પણ જો ભીડ બની જાય તો શું થશે?
જવાબ: હા, ગમતી “મનોરંજન” હોઈ શકે છે પરંતુ જો તે જાહેર વ્યવસ્થામાં ખલેલ પહોંચાડે છે — જેમ ટ્રાફિક અટકાય, બીજા લોકોનો માર્ગ રોકાય, તો “public nuisance” જેવી કલમ નીચે આવી શકે છે.
પ્રશ્ન 5: શું “સ્ટ્રીટ શૂટિંગ” માટે કોઈ ફેરફાર કરવા પરવાનગી મળે છે?
જવાબ: હા — જો તે ચોક્કસ સ્થળ પર શૂટ થયો છે (ઝંઝટરહિત રીતે), તો નિયમ અનુસાર યોગ્ય પરવાનગી/લિસ્ટ્ડ શૂટિંગ વિસ્તાર/સમય નિયત કરીને કરી શકાય છે.
નિષ્કર્ષ
આજે, સોશિયલ મીડિયા-કન્ટેન્ટ બનાવવાની તક ઘણા લોકો પાસે છે અને તે સ્વાભાવિક રીતે મનોરંજન તેમજ રોકાણનો માધ્યમ બની ગઈ છે. પરંતુ, આ રીતમાં તૈયારી વગર પ્રવૃત્તિ કરવી જોખમી બની શકે છે. ખાસ કરીને જાહેર સ્થળો પર રીલ બનાવતી સમયે નીચેની બાબતો ધ્યાનમાં રાખવી ખૂબ જરૂરી છે:
- શું સ્થળ ખુલ્લું છે, કે શું માલિકીની છે?
- શું તે જગ્યાએ પરવાનગી લેવી જરૂરી છે?
- શૂટિંગ દરમિયાન અન્ય લોકો/જાહેર વ્યવસ્થાને ખલેલ તો નહીં થઈ રહી?
- શું વ્યક્તિગત અધિકારો/ગોપનીયતા ઉમટતી નથી?
- શું કોઈ સરકારી/સંવેદનશીલ સ્થળ છે જ્યાં વિશેષ નિયંત્રણ હોય?
ઉપરોક્ત બાબતો ધ્યાનમાં રાખીને, તમે તમારો “ક્રિએટિવ” જુસ્સો મજબૂત રીતે આગળ લઇ શકો છો — પરંતુ કાનૂनी રીતે સાથે-સાથે. બંધૃત જગ્યા, અસુવિધા આવતી સમયે ખતરાનું બની શકે છે. કાનૂની રીતે “સલામત” રીતે શૂટિંગ કરીને, મનોરંજન સાથે નિયમોનું પાલન પણ શક્ય છે.
નોટ
આ લેખમાં દર્શાવેલી માહિતી સામાન્ય માર્ગદર્શિકા તરીકે આપવામાં આવી છે. આપણી દ્વારા દાખલ એ વ્યક્તિગત પરિસ્થિતીઓ અને રાજ્ય/સ્થાનિક નિયમોના આધારે અલગ-અલગ હોઈ શકે છે. કોઈ ચોક્કસ કેસમાં અથવા શૂટિંગ-પરવાનગી સંદર્ભે સંશય હોય તો ક્ષેત્રના કાનૂની નિષ્ણાતની સલાહ લેવી અત્યંત જરૂરી છે.
