ભારત સહિત ગુજરાતમાં ફાર્માસ્યુટિકલ ક્ષેત્ર છેલ્લા બે દાયકામાં ખૂબ ઝડપથી વિકસ્યું છે. પરંતુ દવાઓની ગુણવત્તા અંગેના પ્રશ્નો વારંવાર ઉઠતા રહે છે. તાજેતરમાં જ ગુજરાત સરકારને એક મોટી કાર્યવાહી કરવી પડી છે — રાજ્યમાં બનેલી બે કફ સિરપ કંપનીઓ પર પ્રતિબંધ લગાવવામાં આવ્યો છે.
આ કાર્યવાહી બાદ ફૂડ એન્ડ ડ્રગ વિભાગ, સ્વાસ્થ્ય મંત્રાલય અને લોકોમાં ચિંતા ફેલાઈ ગઈ છે.
🧪 શું છે આખો મામલો?
ગુજરાતના બે અલગ-અલગ જિલ્લાઓમાં આવેલી કંપનીઓ — શેપ ફાર્મા પ્રાઈવેટ લિમિટેડ (સુરેન્દ્રનગર) અને રેડનેક્સ ફાર્માસ્યુટિકલ્સ પ્રાઈવેટ લિમિટેડ (બાવળા) દ્વારા બનાવવામાં આવેલી “Relife” અને “Respifresh TR” નામની કફ સિરપમાં **ડાયથિલીન ગ્લાયકોલ (DEG)**નું પ્રમાણ નિયત મર્યાદા કરતા ઘણું વધારે હોવાનું સામે આવ્યું છે.
DEG એ એક ઝેરી રસાયણ છે જે માનવ શરીરમાં પ્રવેશી જાય તો કિડની ફેલ થવાની શક્યતા વધી શકે છે. ખાસ કરીને બાળકો માટે આ અત્યંત ખતરનાક છે.
⚠️ તપાસ કેવી રીતે શરૂ થઈ?
મધ્ય પ્રદેશમાં કોલ્ડ્રિફ કફ સિરપના કારણે કેટલાક બાળકોના મૃત્યુ થયા પછી, કેન્દ્ર સરકાર અને વિવિધ રાજ્યોએ કફ સિરપના નમૂનાઓની લેબોરેટરી તપાસ શરૂ કરી હતી. આ તપાસ દરમિયાન ગુજરાતથી મોકલાયેલી બે દવાઓના નમૂનાઓમાં પણ ખામી મળી આવી.
તેના પગલે ગુજરાત સરકાર દ્વારા તાત્કાલિક બંને કંપનીઓની વિરુદ્ધ કાર્યવાહી હાથ ધરાઈ.
📊 પરીક્ષણના પરિણામ (લેબ રિપોર્ટ મુજબ):
| કંપનીનું નામ | પ્રોડક્ટ | સ્થિતી | DEG પ્રમાણ (મર્યાદા 0.1%) | હાલની કાર્યવાહી |
|---|---|---|---|---|
| Shap Pharma Pvt. Ltd. | Relife Cough Syrup | સુરેન્દ્રનગર | 0.616% | પ્રતિબંધ, બજારમાંથી જથ્થો પરત ખેંચવાનો આદેશ |
| Rednex Pharmaceuticals Pvt. Ltd. | Respifresh TR | બાવળા | 1.342% | પ્રતિબંધ, નમૂના રદ અને સ્ટોક રિકોલ આદેશ |
આ આંકડા પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે નિયત મર્યાદા કરતાં 6 થી 13 ગણો વધુ DEG આ દવાઓમાં મળી આવ્યું છે.
🏛️ સરકારની સત્તાવાર પ્રતિક્રિયા
રાજ્યના સ્વાસ્થ્ય મંત્રી ઋષિકેશ પટેલએ મીડિયાને જણાવ્યું —
“નબળી ગુણવત્તાની દવા મળી આવતા જ તપાસ હાથ ધરાઈ છે. બજારમાં રહેલો તમામ જથ્થો પરત ખેંચવા આદેશ અપાયા છે. છેલ્લી બોટલ સુધી મોનિટરિંગ ચાલુ રહેશે.”
સરકાર દ્વારા ફૂડ એન્ડ ડ્રગ વિભાગને કડક પગલાં લેવા અને અન્ય સમાન દવાઓની પણ તપાસ હાથ ધરવા સૂચના અપાઈ છે.
🧬 DEG શું છે અને તે ખતરનાક કેમ?
ડાયથિલીન ગ્લાયકોલ (DEG) એ એક ઉદ્યોગિક રસાયણ છે જેનો ઉપયોગ એન્ટી ફ્રીઝ અને પેઇન્ટ ઉદ્યોગોમાં થાય છે.
પરંતુ કેટલીકવાર દવાઓમાં ગ્લિસરિન અથવા પ્રોપિલીન ગ્લાયકોલના બદલે ભૂલથી અથવા ખર્ચ બચાવવા માટે તેનો ઉપયોગ થતો જોવા મળે છે.
DEGના કારણે નીચે મુજબના પ્રતિકૂળ અસર થાય છે:
- કિડની ફેલ થવી
- લિવર ડેમેજ
- ઊલટી, ચક્કર, બેભાન
- બાળકોમાં તાત્કાલિક મૃત્યુની શક્યતા
🧭 અન્ય રાજ્યોમાં પણ ચેતવણી
આ ઘટના બાદ મધ્ય પ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર, રાજસ્થાન જેવા રાજ્યોમાં પણ કફ સિરપના નમૂનાઓની તપાસ શરૂ થઈ ગઈ છે.
કેન્દ્ર સરકારના CDSCO (Central Drugs Standard Control Organization) દ્વારા તમામ રાજ્યોને અદ્યતન માર્ગદર્શિકા જારી કરવામાં આવી છે.
🏭 કંપનીઓની સ્પષ્ટતા
શેપ ફાર્મા અને રેડનેક્સ ફાર્માસ્યુટિકલ્સ બંનેએ પ્રારંભિક નિવેદન આપ્યું છે કે તેઓ લેબ રિપોર્ટની સમીક્ષા કરી રહ્યા છે અને જો જરૂરી હોય તો “ઉત્પાદન સુધારણા” હાથ ધરશે.
તેમણે દાવો કર્યો છે કે આ દવા “મધ્ય પ્રદેશ સપ્લાય માટે” બનાવવામાં આવી હતી અને “ગુજરાતમાં વેચાણ માટે ઉપલબ્ધ નહોતી.”
પરંતુ તંત્ર મુજબ, દવા કયાં વિતરિત થઈ છે તે અંગેની સંપૂર્ણ માહિતી માટે તપાસ ચાલુ છે.
📈 ગુજરાતના ફાર્મા ઉદ્યોગનો વિસ્તાર
ગુજરાત ભારતના ફાર્માસ્યુટિકલ ઉત્પાદન ક્ષેત્રમાં 30% થી વધુ હિસ્સો ધરાવે છે.
રાજ્યમાં આશરે 624થી વધુ લાયસન્સ ધરાવતી દવા ઉત્પાદન એકમો કાર્યરત છે.
| વિસ્તાર | દવા એકમોની સંખ્યા | મુખ્ય ઉત્પાદનો |
|---|---|---|
| અમદાવાદ | 145 | એન્ટિબાયોટિક, પેઇનકિલર |
| વડોદરા | 97 | એન્ટીબાયોટિક, સિરપ, ઈન્જેક્શન |
| સુરત | 65 | OTC અને હર્બલ દવા |
| બાવળા-સુરેન્દ્રનગર | 55 | કફ સિરપ, વિટામિન સિરપ |
| અન્ય જિલ્લાઓ | 262 | વિવિધ કેટેગરી દવાઓ |
આંકડા પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે ગુજરાત ફાર્માસ્યુટિકલ હબ તરીકે જાણીતું છે, પણ આવા કિસ્સા સમગ્ર ઉદ્યોગ માટે ચિંતાજનક છે.
🧩 નાગરિકો માટે ચેતવણી
સરકારે લોકોને વિનંતી કરી છે કે તેઓ નીચેની દવાઓ તાત્કાલિક ઉપયોગમાં ન લે:
- Relife Cough Syrup (Shap Pharma Pvt. Ltd.)
- Respifresh TR (Rednex Pharmaceuticals Pvt. Ltd.)
જો આ દવાઓ કોઈના ઘરે હોય તો નિકટના ફાર્માસિસ્ટને પરત આપવી અથવા નષ્ટ કરવી.
📢 સ્વાસ્થ્ય નિષ્ણાતોની સલાહ
“DEG ઝેર છે, અને માત્ર થોડા મિલિગ્રામનું પ્રમાણ પણ બાળકો માટે જીવલેણ થઈ શકે છે,”
એવું અમદાવાદના બાળરોગ નિષ્ણાત ડૉ. જયેશ મહેતા કહે છે.
તેમણે ઉમેર્યું કે, “પેરેન્ટ્સને સલાહ છે કે કફ સિરપ ખરીદતા પહેલા લેબલ અને બેચ નંબર તપાસવો જોઈએ.”
🧠 વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણથી
વિજ્ઞાનીઓનું માનવું છે કે દવા ઉત્પાદન દરમિયાન જો શુદ્ધ ગ્લિસરિનની જગ્યાએ રસાયણિક રીતે સંમિશ્રિત સામગ્રી વપરાય તો તે સ્વાસ્થ્ય માટે જોખમી બની શકે છે.
આથી, દવા ઉદ્યોગમાં ક્વોલિટી કન્ટ્રોલ અને લેબ ટેસ્ટિંગ અત્યંત જરૂરી છે.
🔍 આગામી પગલાં
રાજ્ય સરકારે જણાવ્યું છે કે —
- બંને કંપનીઓના લાઇસન્સ સસ્પેન્ડ કરી દેવાયા છે.
- બાકી 624 ફાર્મા યુનિટ્સની રેન્ડમ ઇન્સ્પેક્શન હાથ ધરાશે.
- બાળકો માટે ઉપયોગી અન્ય દવાઓની પણ લેબ ચકાસણી કરાશે.
- રાષ્ટ્રીય સ્તરે ફાર્મા ક્વોલિટી ચેઇન ડેવલપમેન્ટ પ્રોગ્રામ શરૂ કરવાની તૈયારી છે.
📉 બજારમાં અસર
આ ઘટનાનો તરત જ ફાર્મા સેક્ટર પર અસર થઈ છે.
છોટા અને મધ્યમ દવા ઉત્પાદકોમાં ચિંતાનો માહોલ છે.
કેટલાક રોકાણકારોએ આ સેક્ટરમાંથી હિસ્સો ઘટાડવાની શરૂઆત કરી છે.
🧾 ઉપસંહાર
ગુજરાત સરકારની આ કાર્યવાહી ફાર્માસ્યુટિકલ ઉદ્યોગ માટે એક ચેતવણીરૂપ પગલું છે.
દવા ક્ષેત્રમાં ગુણવત્તા અને સુરક્ષાના ધોરણોનું પાલન કરવું ફરજિયાત છે.
એક નાના રસાયણિક ભૂલથી અનેક જીવ જોખમમાં મુકાઈ શકે છે — આ ઘટના એનો જીવંત દાખલો છે.
✅ સમારોપ ટેબલ:
| મુદ્દો | વિગત |
|---|---|
| પ્રતિબંધિત કંપનીઓ | Shap Pharma Pvt. Ltd. & Rednex Pharmaceuticals Pvt. Ltd. |
| દવાનો નામ | Relife Cough Syrup, Respifresh TR |
| કારણ | DEG નું પ્રમાણ મર્યાદાથી વધારે |
| સરકારી કાર્યવાહી | લાઇસન્સ સસ્પેન્ડ, સ્ટોક રિકોલ, તપાસ ચાલુ |
| અસરગ્રસ્ત રાજ્યો | ગુજરાત, મધ્ય પ્રદેશ |
| નાગરિકો માટે સલાહ | દવા ઉપયોગ ન કરો, બેચ નંબર તપાસો |
🟢 અંતમાં, આ સમગ્ર ઘટના માત્ર બે કંપનીઓની ભૂલ નહીં પરંતુ સમગ્ર સિસ્ટમ માટે એલાર્મ છે.
હવે સમય આવી ગયો છે કે ફાર્મા ઉદ્યોગ ગુણવત્તા માટે કોઈ સમાધાન ન કરે.
ગુજરાત સરકારની આ કાર્યવાહી અન્ય રાજ્યો માટે પણ ઉદાહરણરૂપ સાબિત થઈ શકે છે.
