ભારતીય સંસ્કૃતિમાં ત્રિકાળ સંધ્યાને અત્યંત પવિત્ર માનવામાં આવી છે. રોજિંદા જીવનમાં ત્રણ વખત – સવારે, બપોરે અને સાંજે કરવામાં આવતી સંધ્યા પ્રાર્થના વ્યક્તિના શરીર, મન અને આત્માને શુદ્ધ રાખે છે. સ્વાધ્યાય પરિવારના સ્થાપક પંડિત શ્રી પાંડુરંગ શાસ્ત્રી આઠવલેએ (દાદાજી) ત્રિકાળ સંધ્યાને માત્ર ધાર્મિક વિધિ ન રાખીને જીવન જીવવાની શૈલી તરીકે રજૂ કરી હતી.
સ્વાધ્યાયીઓ માને છે કે ત્રિકાળ સંધ્યા માત્ર નિયમિત પ્રાર્થના નથી, પરંતુ તે જીવનને આધ્યાત્મિકતા, શિસ્ત અને માનસિક શાંતિ તરફ દોરી જતો માર્ગ છે.
ત્રિકાળ સંધ્યાનો અર્થ
“ત્રિકાળ” એટલે ત્રણ સમયગાળા :
- પ્રાતઃ સંધ્યા – સૂર્યોદય સમયે
- મધ્યાહ્ન સંધ્યા – બપોરે સૂર્ય મધ્ય આકાશમાં હોય ત્યારે
- સાંજ સંધ્યા – સૂર્યાસ્ત સમયે
**”સંધ્યા”**નો અર્થ છે — પરિવર્તનનો સમય. દિવસમાંથી રાત અથવા રાતમાંથી દિવસમાં પરિવર્તન થતું હોય ત્યારે મનમાં અશાંતિ અને ઉર્જાનો ફેરફાર થાય છે. એ સમયે પ્રાર્થના મનને સ્થિર કરે છે.
સ્વાધ્યાય પરિવાર સાથેનો સંબંધ
સ્વાધ્યાય પરિવારમાં ત્રિકાળ સંધ્યા માત્ર નિયમ નથી, પરંતુ જીવનનો અવિભાજ્ય ભાગ છે.
- દરેક સ્વાધ્યાયી પોતાના ઘર અથવા પરિસરમાં નિયમિત ત્રિકાળ સંધ્યા કરે છે.
- આ પ્રથા દ્વારા કુટુંબમાં આધ્યાત્મિક વાતાવરણ સર્જાય છે.
- ત્રિકાળ સંધ્યા પછી વ્યક્તિ પોતાના દૈનિક કાર્ય માટે શુદ્ધ ઉર્જા અને સકારાત્મક વિચાર મેળવે છે.
ત્રિકાળ સંધ્યા કરવાની પદ્ધતિ
| સમયગાળો | પ્રાર્થના/મંત્ર | મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય |
|---|---|---|
| સવારે (પ્રાતઃકાળ) | ગાયત્રી મંત્ર, પ્રાણાયામ | શુદ્ધ વિચાર, નવી ઉર્જા |
| બપોરે (મધ્યાહ્ન) | ધ્યાન, આભાર પ્રાર્થના | કર્મશક્તિ, એકાગ્રતા |
| સાંજે (સૂર્યાસ્ત સમયે) | શાંતિ પાઠ, સંધ્યા સ્તોત્ર | મનની શાંતિ, દિવસના પાપનો ક્ષય |
ત્રિકાળ સંધ્યા ના આધ્યાત્મિક લાભો
- મનમાં એકાગ્રતા અને શાંતિ આવે છે.
- આત્માને પવિત્રતાનો અનુભવ થાય છે.
- પ્રાર્થનાથી અહંકાર દૂર થાય છે.
- પરિવાર અને સમાજમાં સદભાવના વધે છે.
- ભક્તિભાવ સાથે ઈશ્વર સાથેનો સંબંધ મજબૂત બને છે.
વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણ
ત્રિકાળ સંધ્યાનો અર્થ માત્ર ધાર્મિક નથી, તે વિજ્ઞાનથી પણ જોડાયેલો છે.
- સવારની સંધ્યા – પ્રાણાયામથી શરીરમાં ઓક્સિજનની માત્રા વધે છે.
- બપોરની સંધ્યા – કામના દબાણ વચ્ચે મેડિટેશન મનને રિફ્રેશ કરે છે.
- સાંજની સંધ્યા – દિવસનો તણાવ દૂર થાય છે, શરીર આરામ માટે તૈયાર થાય છે.
ચાર્ટ : ત્રિકાળ સંધ્યાના વૈજ્ઞાનિક ફાયદા
| સમયગાળો | શરીર પર અસર | મન પર અસર |
|---|---|---|
| સવારે | ઓક્સિજન લેવલ વધારે | ઉર્જા અને ઉત્સાહ |
| બપોરે | તણાવ ઘટે | એકાગ્રતા વધે |
| સાંજે | હોર્મોન સંતુલિત | શાંતિ અને સકારાત્મકતા |
બાળકો, યુવાનો અને મહિલાઓ પર અસર
- બાળકો માટે : સંસ્કાર, શિસ્ત, એકાગ્રતા વધે છે.
- યુવાનો માટે : સ્ટડી/જોબ પ્રેશરમાં માનસિક શાંતિ મળે છે.
- મહિલાઓ માટે : ઘરેલુ તણાવ ઓછો થાય છે, પરિવાર જોડાય છે.
સ્વાધ્યાય પરિવારની દ્રષ્ટિએ ત્રિકાળ સંધ્યા
સ્વાધ્યાય પરિવારના સભ્યો માટે ત્રિકાળ સંધ્યા “દૈનિક યોગ” સમાન છે.
- તે ઈશ્વર સાથે જોડાવાનો માર્ગ છે.
- તે “વ્યક્તિગત સાધના” છે જે સમાજ માટે પણ લાભકારી બને છે.
- તે “આત્મવિચાર”ની ક્ષણ છે જ્યાં વ્યક્તિ પોતાને ઓળખી શકે છે.
પ્રાયોગિક માર્ગદર્શન
- દરરોજ નિર્ધારિત સમયે કરવી.
- શાંતિપૂર્ણ વાતાવરણમાં બેસવું.
- મંત્રોચ્ચાર સ્પષ્ટ અને એકાગ્રતાથી કરવો.
- અંતે ઈશ્વરને આભાર માનવો.
સમાજ પર અસર
ત્રિકાળ સંધ્યાથી માત્ર વ્યક્તિ નહીં, પરંતુ સમગ્ર સમાજમાં સંસ્કાર, શાંતિ અને એકતા સર્જાય છે. સ્વાધ્યાય પરિવારએ આ સંસ્કૃતિને લાખો પરિવારોમાં જીવંત બનાવી છે.
નિષ્કર્ષ
ત્રિકાળ સંધ્યા એ જીવનમાં માત્ર ધાર્મિક વિધિ નથી, પરંતુ આધ્યાત્મિકતા અને વૈજ્ઞાનિક શિસ્તનો સમન્વય છે. સ્વાધ્યાય પરિવારએ તેને દૈનિક જીવનનો ભાગ બનાવીને સમાજમાં એક નવી દિશા આપી છે.
જો આપણે રોજિંદા જીવનમાં ત્રિકાળ સંધ્યાને અપનાવીએ, તો માત્ર આધ્યાત્મિક શાંતિ જ નહીં પણ માનસિક અને શારીરિક સ્વાસ્થ્ય પણ પ્રાપ્ત કરી શકીએ.
